Psychologia Rozwoju Człowieka Janusz Trempała

PRZEDMOWA XI

I. PODSTAWY PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA redakcja Janusz Trempała 1

1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NAUKOWEJ PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA Maria Kielar-Turska 3

1.1. Poglądy na dziecko i dzieciństwo 3

1.1.1. Obraz dzieciństwa w okresie średniowiecza 4

1.1.2. Obraz dzieciństwa w okresie Oświecenia i Romantyzmu 5

1.1.3. Obraz dzieciństwa w XIX wieku 6

1.1.4. Obraz dzieciństwa w XX wieku 6

1.1.5. Obraz dzieciństwa na początku XXI wieku 7

1.2. Prekursorzy badań nad rozwojem 8

1.2.1. Początki naukowych badań w XIX wieku 8

1.2.2. Prace okresu międzywojennego 12

1.2.3. Początki koncepcji rozwoju człowieka w ciągu życia 16

1.2.4. Prekursorzy badań nad rozwojem w Polsce 18

1.3. Krótka historia podstawowych dylematów w rozważaniach nad rozwojem 22

1.4. Przedmiot, zadania i działy współczesnej psychologii rozwojowej 23

1.5. Podsumowanie 26

2. NATURA ROZWOJU PSYCHICZNEGO Janusz Trempała 28

2.1. Pojmowanie rozwoju 28

2.1.1. Pojęcie rozwoju 28

2.1.2. Cechy zmian rozwojowych 31

2.2. mian rozwojowych 36

2.2.1. Zmiany ontogenetyczne 36

2.2.2. Czas i zakres występowania zmian 37

2.2.3. Klasyfikacja uogólniająca 38

2.3. Mikro- i makroskopowe modele przebiegu zmian rozwojowych 38

2.3.1. Mikro- i makrorozwój 38

2.3.2. Poziom makroskopowy 39

2.3.3. Poziom mikroskopowy 40

2.4. W kierunku ogólnego modelu przebiegu zmian rozwojowych 42

2.4.1. Indywidualny charakter zmian rozwojowych 43

2.4.2. Relacyjność zmian rozwojowych 45

2.5. Podsumowanie 48

3. MECHANIZM ZMIANY ROZWOJOWEJ Janusz Trempała 50

3.1. Natura a kultura 50

3.1.1. Dziedziczenie i dojrzewanie 50

3.1.2. Środowisko i nabywanie doświadczeń 53

3.2. Geny a środowisko 58

3.2.1. Odziedziczalność cech zachowania 58

3.2.2. Geny a środowisko w ciągu życia ludzkiego 60

3.2.3. Współdziałanie genów i środowiska w ciągu życia 61

3.3. W kierunku ogólnego modelu wyjaśniania zmian rozwojowych 63

3.3.1. Rozwój jako funkcja ogólnej sytuacji 63

3.3.2. Rozwój jako funkcjonowanie w procesie zmian o charakterze adaptacyjnym 64

3.3.3. Neorealizm w poszukiwaniu ogólnego modelu rozwoju 68

3.4. Podsumowanie 69

4. TEORIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO Hanna Liberska 71

4.1. Klasyfikacje teorii rozwoju psychicznego 71

4.2. Wybrane teorie i koncepcje rozwoju człowieka 72

4.2.1. Teorie psychoanalityczne 72

4.2.2. Teorie behawiorystyczne i uczenia się 80

4.2.3. Teorie poznawcze 85

4.2.4. Teorie etologiczne 95

4.2.5. Podejście humanistyczne 102

4.2.6. Podejście socjologiczne 104

4.2.7. Podejście ekologiczne 105

4.2.8. Podejście kontekstualno-dialektyczne 107

4.3. Koncepcje rozwoju człowieka w polskiej literaturze psychologicznej 113

4.3.1. Koncepcja strukturacji i restrukturacji doświadczenia Tyszkowej 113

4.3.2. Koncepcja rozwoju aktywności Przetacznik‑Gierowskiej 115

4.3.3. Koncepcja rozwoju w cyklu życia indywidualnego Niemczyńskiego 117

4.3.4. Temporalny model rozwoju Trempały 119

4.3.5. Funkcjonalna koncepcja rozwoju Porębskiej 120

4.3.6. Biograficzna koncepcja rozwoju człowieka Pietrasińskiego 121

4.3.7. Koncepcja osobowości rozwojowej Obuchowskiego 123

4.4. Podsumowanie 125

5. BADANIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO CZŁOWIEKA Janusz Trempała i Marian Olejnik 127

5.1. Podejścia badawcze w psychologii rozwojowej 127

5.1.1. Podejście skoncentrowane na zmiennych vs. na osobie 127

5.1.2. Podejście statyczne vs. dynamiczne 129

5.1.3. Paradygmat ilościowy vs. jakościowy 132

5.2. Plany badań rozwojowych 133

5.2.1. Ogólny Model Rozwoju Schaie’go 133

5.2.2. Strategie tradycyjne 134

5.2.3. Strategie sekwencyjne 136

5.3. Analiza danych o rozwoju: analiza różnic, analiza korelacji, dopasowanie modeli 137

5.4. Problemy etyczne w badaniach nad rozwojempsychicznym 140

5.5. Podsumowanie 142

II. ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA W POSZCZEGÓLNYCH OKRESACH ŻYCIA redakcja Maria Kielar-Turska 145

6. Okres prenatalny Dorota Kornas-Biela 147

6.1. Embrionalny okres życia 147

6.1.1. Biologiczne warunki poczęcia 147

6.1.2. Embrionalny rozwój człowieka 149

6.2. Płodowy okres życia 153

6.2.1. Rozwój fizyczny 153

6.2.2. Rozwój motoryczny 157

6.2.3. Rozwój zmysłów 159

6.2.4. Dojrzewanie układu nerwowego 163

6.2.5. Komunikacja prenatalna 166

6.2.6. Wykrywanie nieprawidłowości w rozwoju dziecka 169

6.3. Narodziny jako etap rozwojowy 169

6.4. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie prenatalnym 170

7. Wczesne dzieciństwo Marta Białecka-Pikul 172

7.1. Wiek niemowlęcy. Pierwszy rok życia 172

7.1.1. Noworodek 172

7.1.2. Rozwój psychomotoryczny niemowlęcia 174

7.1.3. Rozwój społeczny niemowlęcia: poznanie społeczne, komunikacja, przywiązanie 183

7.1.4. Rozwój emocjonalny, temperament i samoświadomość niemowląt 187

7.2. Wiek poniemowlęcy. Drugi i trzeci rok życia 189

7.2.1. Rozwój fizyczny i motoryczny 189

7.2.2. Rozwój poznawczy 190

7.2.3. Rozwój komunikacji i języka 192

7.2.4. Rozwój społeczny i emocjonalny 194

7.2.5. Rozwój pojęcia Ja, temperament i aktywność 196

7.3. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie wczesnego dzieciństwa 200

8. ŚREDNIE DZIECIŃSTWO – WIEK PRZEDSZKOLNY Maria Kielar-Turska 202

8.1. Rozwój fizyczny i motoryczny 202

8.2. Rozwój poznawczy 204

8.2.1. Sprawności percepcyjne 204

8.2.2. Funkcje zarządzające 205

8.2.3. Pamięć 206

8.2.4. Myślenie 208

8.2.5. Reprezentacja poznawcza 212

8.3. Sprawności językowe i komunikacyjne 215

8.4. Rozwój emocjonalny 219

8.5. Rozwój społeczny 221

8.6. Dziecięca moralność 223

8.7. Osobowość dziecka 224

8.8. Formy aktywności 226

8.9. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie średniego dzieciństwa 229

9. PÓŹNE DZIECIŃSTWO – MŁODSZY WIEK SZKOLNY Anna Kołodziejczyk 234

9.1. Rozwój fizyczny i motoryczny 235

9.1.1. Rozwój fizyczny 235

9.1.2. Sprawność motoryczna 235

9.2. Rozwój poznawczy 235

9.2.1. Rozwój myślenia logicznego 235

9.2.2. Zmiany rozwojowe w przetwarzaniu informacji 236

9.2.3. Obraz świata 240

9.3. Sprawności językowe i komunikacyjne 242

9.3.1. Świadomość językowa i rozumienie wypowiedzi 242

9.3.2. Sprawności komunikacyjne 242

9.3.3. Język pisany 243

9.4. Rozwój społeczny i emocjonalny 245

9.4.1. Rozwój percepcji społecznej 245

9.4.2. Rozwój relacji z innymi 245

9.4.3. Rozwój rozumienia i wyrażania emocji 247

9.5. Rozwój moralny 249

9.6. Osobowość 251

9.7. Formy aktywności 253

9.8. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie późnego dzieciństwa 254

10. DORASTANIE Anna Oleszkowicz i Alicja Senejko 259

10.1. Rozwój biologiczny 259

10.1.1. Rozwój fizyczny i motoryczny, czyli osiąganie wyglądu człowieka dorosłego 259

10.1.2. Rozwój seksualny – ku zachowaniom intymnym 261

10.2. Rozwój poznawczy 263

10.2.1. Przejście w myśleniu od prymatu rzeczywistości do prymatu możliwości 263

10.2.2. Rozwój świadomości: od świadomości praktycznej do autorefleksji 264

10.2.3. Rozwój poznawczy a myślenierelatywistyczne w okresie dorastania 264

10.2.4. Rozwój poznawczy w okresie dorastania z perspektywy teorii przetwarzania informacji 265

10.2.5. Pamięć w okresie dorastania 266

10.3. Rozwój emocjonalny 266

10.3.1. Od chwiejności do stabilizacji uczuciowej 266

10.3.2. Rozwój ku wyższej uczuciowości 268

10.4. Rozwój osobowości 269

10.4.1. Przejście od niespójnego i niestabilnego Ja do Ja zintegrowanego 269

10.4.2. Rodzaje sytuacji trudnych doświadczanych przez współczesnych dorastających 270

10.4.3. Tożsamość indywidualna jako najistotniejszy czynnik integrujący osobowość dorastających 271

10.4.4. Rozwój tożsamości 273

10.5. Rozwój moralny 274

10.5.1. Przejście od heteronomii do autonomii moralnej 274

10.5.2. motywacja zaangażowana w zachowanie etyczne 275

10.5.3. Płeć oraz kulturowe uwarunkowania rozwoju moralnego dorastających 277

10.6. Rozwój społeczny 277

10.6.1. Zmiany w relacjach z rodzicami i rówieśnikami 277

10.6.2. Odnajdywanie swojego miejsca w społeczeństwie 279

10.7. Zachowanie młodzieży – przegląd wybranych zagadnień 280

10.7.1. Zachowania pozytywne 280

10.7.2. Zachowania negatywne 281

10.8. Podstawowe formy aktywności 283

10.9. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie dorastania 283

11. WCZESNA DOROSŁOŚĆ Ewa Gurba 287

11.1. Wkraczanie w dorosłość 287

11.2. Pojęcie „dorosłości” w rozumieniu młodzieży i badaczy 289

11.3. Rozwój fizyczny 292

11.4. Rozwój emocjonalny i społeczny 293

11.4.1. Rozwój emocjonalny 293

11.4.2. Związki intymne 294

11.4.3. Małżeństwo i rodzina 295

11.4.4. Aktywność zawodowa 297

11.5. Rozwój poznawczy 298

11.5.1. Perspektywa psychometryczna 298

11.5.2. Perspektywa genetyczno‑epistemologiczna 299

11.6. Rozwój moralny 303

11.7. Osobowość młodego dorosłego, czyli o dojrzałości psychicznej 305

11.7.1. Zmiany w strukturze Ja 305

11.7.2. Zmiana i ciągłość w obrębie cech osobowości 306

11.7.3. Rozwój tożsamości 308

11.8. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie wczesnej dorosłości 309

12. ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ Marian Olejnik 312

12.1. Rozwój fizyczny 312

12.1.1. Funkcje czuciowe 312

12.1.2. Funkcje psychomotoryczne 313

12.1.3. Ogólny stan zdrowia 313

12.2. Rozwój poznawczy 314

12.2.1. Inteligencja psychometryczna 314

12.2.2. Prywatne teorie inteligencji 315

12.2.3. Myślenie postformalne 316

12.2.4. Wiedza „ekspertywna” 316

12.3. Rozwój emocjonalny i społeczny 317

12.3.1. Kryzys wieku średniego 317

12.3.2. Rozwój uczestnictwa w pracy zawodowej 318

12.3.3. Aktywność społeczna w rodzinie 319

12.4. Rozwój osobowości 320

12.4.1. Modele stabilności 320

12.4.2. Modele wzrostu 322

12.5. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie średniej dorosłości 323

13. PÓŹNA DOROSŁOŚĆ Maria Straś-Romanowska 326

13.1. Wkraczanie w okres późnej dorosłości 326

13.2. Biologiczny wymiar starzenia się 327

13.2.1. Mechanizmy starzenia się 328

13.3. Społeczny wymiar starzenia się 330

13.3.1. Style funkcjonowania ludzi starszych 331

13.3.2. Role społeczne w późnej dorosłości 331

13.4. Starzenie się w wymiarze życia psychicznego 333

13.4.1. Zmiany dotyczące funkcji poznawczych 333

13.4.2. Starzenie się w wymiarze osobowości 337

13.4.3. Mądrość człowieka starego 342

13.5. Jakość życia w późnej dorosłości 344

13.6. Kres życia – umieranie 345

13.7. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie późnej dorosłości 347

III. STOSOWANA PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA: WYBRANE ZAGADNIENIA redakcja Adam Niemczyński i Maria Czerwińska-Jasiewicz  351

Wiedza o rozwoju człowieka w sferze edukacji 352

14. PRAWIDŁOWOŚCI ROZWOJU SFERY METAPOZNAWCZEJ W TEORII I PRAKTYCE NAUCZANIA Maria Ledzińska i Ewa Czerniawska 353

14.1. Zmiany w świecie, zmiany w nauczaniu 353

14.2. Psychologia poznawcza jako kontekst analiz 354

14.3. Uczenie się w ujęciu poznawczym 355

14.4. Metapoznanie 356

14.4.1. Istota, struktura, rozwój 356

14.4.2. Związki metapoznania ze sferą poznawczą 357

14.4.3. Kontrola jako istotne ogniwo metapoznania 358

14.5. Metapoznanie w praktyce nauczania 359

14.5.1. Zasady nauczania z perspektywy poznawczej 359

14.5.2. Etapy nauczania 361

14.6. Podsumowanie 363

15. PRAKTYCZNE IMPLIKACJE WIEDZY O ROZWOJU SPOŁECZNO-MORALNYM Adam Niemczyński 364

15.1. Użyteczność wiedzy o rozwoju społeczno‑moralnym 364

15.2. badań nad rozwojem społeczno-moralnym 365

15.2.1. Natywizm i charakter moralny 365

15.2.2. Empiryzm i moralny hedonizm 367

15.3. Psychologia poznawczo-rozwojowa i jej intencjonalizm moralny 368

15.4. Strategia stosowania wiedzy o rozwoju społeczno‑moralnym 373

15.5. Podsumowanie 376

16. ZARZĄDZANIE EDUKACJĄ WSPIERAJĄCĄ ROZWÓJ INDYWIDUALNY UCZNIÓW Jan Łuczyński 379

16.1. Obszary edukacyjnego wspierania rozwoju 379

16.1.1. Nabywanie wiedzy 380

16.1.2. Orientacja w świecie wartości 381

16.1.3. Rozwijanie umiejętności interpersonalnych 383

16.1.4. Rozwijanie umiejętności funkcjonowania w świecie społecznym 387

16.1.5. Rozwijanie zdolności samopoznania i kierowania własnym rozwojem 388

16.2. Zarządzanie edukacyjne 390

16.3. Podsumowanie 391

Wiedza o rozwoju człowieka w sferze opieki psychologicznej 393

17. PRAKTYCZNA WIEDZA O ROZWOJU ŻYCIA RODZINNEGO Ludwika Wojciechowska 395

17.1. Rodzina: definicje i właściwości 395

17.2. Teorie rozwoju rodziny 396

17.3. Przemiany w życiu rodziny na tle rozwoju jej członków 402

17.4. Natura zmian w rodzinie w ciągu życia 405

17.5. Podsumowanie 405

18. WSPIERANIE MŁODZIEŻY W ZAKRESIE SAMOPOZNANIA, PLANOWANIA WŁASNEGO ŻYCIA ORAZ PODEJMOWANIA DECYZJI DOTYCZĄCYCH WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI Maria Czerwińska-Jasiewicz 40

18.1. Samopoznanie i samookreślenie jako główne zadania rozwojowe okresu dorastania 407

18.1.1. Samopoznanie w procesie kształtowania się tożsamości młodzieży 407

18.1.2. „Wrastanie” w społeczeństwo dorosłych a określanie siebie i swojej przyszłości przez młodzież 408

18.1.3. Rozwój orientacji przyszłościowej młodzieży a samopoznanie 408

18.1.4. Tworzenie koncepcji dotyczącej własnego życia oraz jego projektu 410

18.2. Planowanie własnej przyszłości przez młodzież w okresie dorastania 411

18.2.1. Style życia preferowane przez młodzież 411

18.2.2. Cele i plany życiowe młodzieży 412

18.3. Decyzje młodzieży dotyczące własnej przyszłości 412

18.3.1. Główne rodzaje decyzji życiowych młodzieży 412

18.3.2. Decyzje życiowe w kontekście teorii decyzji 413

18.4. Przygotowanie młodzieży do planowania własnego życia i podejmowania decyzji dotyczących własnej przyszłości 414

18.4.1. Podstawy teoretyczne oddziaływań 414

18.4.2. Oddziaływania dotyczące planowania własnego życia i podejmowania decyzji dotyczących własnej przyszłości przez młodzież 415

18.5. Podsumowanie 416

19. WSPOMAGANIE FUNKCJONOWANIA LUDZI STARZEJĄCYCH SIĘ Ludmiła Zając-Lamparska 419

19.1. Możliwości pomyślnego starzenia się 419

19.2. Wspomaganie funkcjonowania poznawczego osób starzejących się 421

19.2.1. Selektywna optymalizacja procesów poznawczych 421

19.2.2. Kompensacja w obszarze procesów poznawczych 424

19.2.3. Mądrość jako nowe jakościowo zjawisko w funkcjonowaniu poznawczym osób starzejących się 425

19.3. Wspomaganie funkcjonowania osób starzejących się na poziomie osobowościowym – samoocena i tożsamość 426

19.3.1. Selektywna optymalizacja i kompensacja w zakresie samooceny 426

19.3.2. Nowe jakościowo zjawiska w obszarze tożsamości 428

19.4. Podsumowanie 430

Zastosowania kliniczne wiedzy o rozwoju człowieka 432

20. WSPOMAGANIE ROZWOJU OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ Małgorzata Kościelska 433

20.1. Postacie niepełnosprawności intelektualnej 434

20.2. Geneza niepełnosprawności intelektualnej 434

20.2.1. Wady genetyczne 434

20.2.2. Uszkodzenia układu nerwowego 435

20.2.3. Choroby somatyczne i defekty percepcyjne w powstawaniu niepełnosprawności 435

20.2.4. inne formy patologii środowiska 436

20.2.5. Trauma psychiczna 436

20.2.6. Zaburzenia intrapsychiczne 436

20.2.7. Procesy inwolucyjne 436

20.2.8. Proces patologizacji rozwoju prowadzący do niepełnosprawności intelektualnej 436

20.3. Ogólne zasady wspomagania rozwoju osób z niepełnosprawnością intelektualną 437

20.3.1. Wspomaganie biofizyczne 437

20.3.2. Wspomaganie środowiskowe 437

20.3.3. Wspomaganie pedagogiczne 438

20.3.4. Wspomaganie psychologiczne 438

20.3.5. Wspomaganie ogólnospołeczne 439

20.4. Wybrane problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych intelektualnie w różnych fazach życia 439

20.4.1. Okres przed narodzeniem 439

20.4.2. Narodziny 440

20.4.3. Dzieciństwo 440

20.4.4. Okres szkolny 441

20.4.5. W kierunku dorosłości 442

20.5. Podsumowanie 444

21. WSPOMAGANIE OSÓB Z ZABURZENIAMI NALEŻĄCYMI DO AUTYSTYCZNEGO SPEKTRUM W PERSPEKTYWIE PSYCHOPATOLOGII ROZWOJOWEJ Ewa Pisula 446

21.1. Charakterystyka osób z zaburzeniami należącymi do autystycznego spektrum 446

21.2. Wspomaganie rozwoju dzieci z autyzmem 448

21.2.1. Wczesne wykrywanie i wczesna interwencja 449

21.2.2. Wspieranie rozwoju dziecka z autyzmem w wieku szkolnym 450

21.2.3. Trudności szkolne dzieci z autyzmem 451

21.3. Wspomaganie rozwoju młodzieży i dorosłych 452

21.3.1. Problemy związane z dorastaniem 452

21.3.2. Problemy rozwoju osób z autyzmem od dzieciństwa do dorosłości 453

21.4. Podsumowanie 453

SŁOWNIK SŁÓW KLUCZOWYCH 455

LITERATURA CYTOWANA 461

INDEKS NAZWISK 514

INDEKS RZECZOWY 527

WYKAZ ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI 536

O AUTORACH 537